O Wielkim Poście w Greckim Kościele Prawosławnym

Bardzo często spotykam się z przekonaniem wśród turystów, że w Grecji główną religią jest greckokatolicyzm. Nic bardziej mylnego! Głównym wyznaniem jest tu prawosławie, a dokładniej – greckie prawosławie. 

Mieszkając na kreteńskiej wsi niezwykle trudno jest oddzielić sacrum od profanum, niemal każdy dzień jest świętem jakiegoś patrona, cały okrągły rok odbywają się panigiria, czyli święta w celebracji podobne do znanych nam odpustów, a duchowość okazywana jest tu, mniej lub bardziej, na każdym kroku. “Panagija na se vlepi! Niech Cię Matka Boska widzi!” krzyczą moje sąsiadki, gdy pomagam im wnosić ciężkie torby do domów, “Kane ton stavro sou. Rób swój znak krzyża.” powtarza Fotoula, aby dodać mi otuchy i pokory, “An thelei o Theos… Jeśli Bóg zechce…” mówi dziewięćdziesięcioletni Pan Michalis, gdy go pytam o zdrowie i plany na lato. Wierzący i niewierzący, prawosławni, katolicy, agnostycy, muzułmanie, ateiści – wszyscy pod tym samym niebem okrywającym nasze małe Hrisavgi.

Aby poznać grecką społeczność, a już w szczególności, aby poznać lokalną kuchnię, koniecznym jest poznanie jej religii, uczestniczenie w obrzędach, zrozumienie, obserwacja i ogromna, szczera tolerancja. Wydawało mi się, że o prawosławiu wiem tyle, ile trzeba, choć nigdy nie zastanawiałam się ile by to mogło być – życie zweryfikowało moją wiedzę już kilka tygodni po moim przyjeździe na kreteńską wieś, gdy w Wielki Czwartek wybraliśmy się do naszego wioskowego kościoła (o czym więcej możecie przeczytać w moim darmowym ebooku “Pascha. Smak Wielkanocy na Krecie”). 

Choć nieprzerwanie mieszkam tu już trzy lata, uczestniczę w życiu wsi, także tym duchowym, jestem wciąż nieświadomą obserwatorką. Zbiegiem okoliczności (w które akurat nigdy nie uwierzę!) poznałam prawosławnego księdza, proboszcza polskiej parafii prawosławnej w Brukseli – Pawła Cechę, który o swojej religii opowiada na profilu instagramowym @popteologia . W Grecji na prawosławnego księdza mówi się “o Papas”, zafascynowana więc tym, że trafiłam na takie źródło wiedzy (polskiego Papasa w Brukseli, how cool is that?!), poprosiłam o więcej informacji na temat najważniejszego w Grecji święta – Paschy, czyli Wielkanocy – oraz poprzedzającego ją okresu Wielkiego Postu.

Jeśli oglądacie nasz profil na Facebooku lub Instagramie, wiecie już, że wczoraj obchodziliśmy Kathara Deftera, czyli Czysty Poniedziałek – dzień rozpoczynający okres Wielkiego Postu. To także tak zwany “dzień latawca”, bowiem wiele osób wybiera się wtedy na plaże, piknikuje i puszcza kolorowe latawce przy plażach w całej Grecji.

Jak to zwykle w Grecji bywa, święto to ma również przypisane sobie potrawy. Spożywa się ogromną ilość bezkręgowców – krewetek, małży, kalmarów, ośmiornic i innych owoców morza, specjalną pastę z czerstwego chleba z dodatkiem solonej ikry z dorsza – taramasalata (przepis tutaj), oliwki suszone w soli (takie, jak te), namoczone nasiona łubinu oraz specjalny, pieczony tylko na ten dzień chleb – lagana (przepis na lagana znajdziesz tutaj). 

Jednak dlaczego takie, a nie inne menu? Co dokładnie oznacza nazwa “Kathara Deftera”? Ile tak naprawdę trwa Wielki Post w Grecji, skoro zaczyna się niemal w tym samym czasie co Wielki Post w kościele katolickim, jednak Wielkanoc jest później? Na te i inne pytania odpowiada sam polski Papas z Brukseli – ksiądz Paweł Cecha.

A: W tym roku w kościele katolickim rozpoczynająca Wielki Post Środa Popielcowa jest tuż przed prawosławnym Czystym Poniedziałkiem, jednak Wielkanoc jest już obchodzona w tych kościołach w innych terminach. Ile tak naprawdę trwa Wielki Post w Grecji? 

P: Dosyć długo! 😉 Sześć tygodni właściwego postu, plus Wielki Tydzień. 

(W sumie 47 dni – przypisek).

A: Kiedy się zaczyna, a kiedy się kończy Wielki Post w Greckim Kościele Prawosławnym? 

P: Wielki Post rozpoczyna się zawsze w poniedziałek. Jest to tzw. Czysty Poniedziałek, w Grecji nazywany Kathara Deftera(odpowiednik Środy Popielcowej), który przypada po Niedzieli Seropustnej. Jej nazwa wskazuje, że odtąd nie tylko nie wolno spożywać pokarmów mięsnych, ale także nabiału i jaj. Wielki Post trwa 40 dni: od Czystego Poniedziałku do Piątku przed Niedzielą Palmową. Natomiast później mamy dni postne, które nie wliczają się w skład właściwego Wielkiego Postu, tj. Sobotę Łazarza, Niedzielę Palmową i Wielki Tydzień, co daje nam pełne 7 tygodni. W 2022 zaczynamy post w poniedziałek 7go marca i kończymy w noc Paschy 24go kwietnia.

A: Pamiętam, że w Polsce podczas Wielkiego Postu można było jeść zarówno nabiał, jak i ryby.  Jak to jest z tym poszczeniem w tradycji prawosławnej – jakie są zalecenia co do wyglądu takiego postu, co można jeść i robić, a czego nie? 

P: W zwykłe dni tygodnia (od poniedziałku do piątku włącznie) przez siedem tygodni Wielkiego Postu ogranicza się zarówno ilość posiłków spożywanych w ciągu dnia, jak i dozwolone rodzaje pokarmów. Jednak kiedy pozwala się na spożycie posiłku, nie ma wyznaczonego limitu ilości jedzenia. Generalnie jest to dieta wegańska. Definitywnie wykluczone są mięso i tłuszcz zwierzęcy, nabiał (ser, mleko, masło, jaja) i ryby (tj. ryby z ośćmi). Dozwala się jedzenie owoców morza. Postna dieta jest jednak środkiem by wspomóc się w duchowej ascezie – zrezygnować z przyjemności na rzecz modlitwy i dobroczynności. Postne jedzenie powinno być łatwe, lekkie i szybkie do przygotowania, tak by zaoszczędzony czas wykorzystać na modlitwę, a pieniądze na pomoc innym. 

A: W Grecji w Czysty Poniedziałek rano dokładnie sprząta się dom i podwórze, domyślam się jednak, że jest to raczej świecka tradycja i nazwa tego dnia ma inną genezę. Skąd więc nazwa Kathara Deftera? 

P: Zaczynamy od nowa, w czystości ciała (powstrzymywanie się od pokarmów i wszelkich cielesnych przyjemności), umysłu (walka z grzesznymi myślami) i ducha (kierowanie się ku Bogu), dlatego też pierwszy tydzień Wielkiego Postu nazywa się „czystym”. Zaleca się, by w Czysty Poniedziałek nie spożywać nic. 

(Na Krecie taki post jest bardzo rzadki, zazwyczaj to okazja do kolejnego spotkania w gronie rodziny i spożywania pokarmów postnych, jednak ich ilość jest dość znaczna – przypisek.)

A: Czy odbywają się specjalne obrzędy podczas trwania Wielkiego Postu, na przykład gorzkie żale, drogi krzyżowe i tym podobne? 

P: W dni zwykłe nie ma celebrowanej normalnej Liturgii (mszy), tylko Liturgia uprzednio poświęconych Darów. W piątki w greckich cerkwiach celebrowane jest specjalne nabożeństwo ku czci Bogurodzicy – tzw. Chieretismi. W prawosławiu nie ma gorzkich żali, ani drogi krzyżowej. Ważnym świętem zawsze wypadającym w Wielkim Poście jest święto Zwiastowania (Evangelismos), które jest wyjątkowo świętowane w Grecji ze względu na święto narodowe.

(Jest to 25go marca. Dozwolone jest w ten dzień spożycie ryby, a tradycyjnym daniem pojawiającym się wtedy na stole jest bakaliaros me skordalia, czyli solony dorsz oraz czosnkowa pasta z czerstwego chleba – przepis na skordalia tutaj – przypisek).

P: Wyjątkowy jest Wielki Tydzień – w Niedzielę Palmową nie przynosi się palm, które znamy w Polsce, ale rozdawane są pobłogosławione krzyże zrobione z liści palmowych. W Niedzielę Palmową wieczorem rozpoczyna się Wielki Poniedziałek i przez kilka kolejnych dni wieczorem jest celebrowana tzw. Jutrznia Oblubieńca. W Wielką Środę w cerkwiach odbywa się obrzęd świętego oleju – na wzór namaszczenia Chrystusa w Betanii – jest to sakrament chorych. W Wielki Czwartek wspomina się ustanowienie Eucharystii – tego dnia większość wiernych przychodzi przyjąć Komunię, a wieczorem rozpoczyna się nabożeństwo Wielkiego Piątku – czytanie 12 fragmentów Ewangelii o męce Chrystusa. W trakcie nabożeństwa kapłan wynosi z prezbiterium krzyż, który pozostanie na środku świątyni.

W Wielki Piątek z rana podczas nabożeństwa zdejmowana jest z krzyża ikona Chrystusa, a po południu wszyscy spotykają się w świątyni na nabożeństwie wyniesienia całunu – Epitafios. Następnie w godzinach późno wieczornych odbywają się procesje z Epitafiosem niesionym na specjalnie wyrzeźbionym katafalku, udekorowanym kwiatami (głównie tysiącami kwiatów cytryny – przypisek.). W Wielką Sobotę nie ma tradycji święcenia pokarmów, podczas uroczystej Liturgii zwanej „pierwszym Zmartwychwstaniem” rozrzucane są przez kapłana liście laurowe jako znak zwycięstwa życia nad śmiercią, czasem też używane są kołatki lub stuka się krzesłami na znak niszczonych przez zmartwychwstałego Chrystusa łańcuchów śmierci.

A: Dlaczego dni Wielkiego Tygodnia zaczynają się jakby w przeddzień? Mam na myśli to, że w  Wielki Czwartek wieczorem u nas na wsi jest już pochód wielkopiątkowy.

P: To jest zwyczaj pochodzący jeszcze ze Starego Testamentu. Dzień rozpoczyna się z wieczora. Czyli np. dzisiaj wieczorem (w sobotę) mamy już niedzielę.

A: Teraz mam nieco kontrowersyjne pytanie. W Wielką Sobotę wieczorem przy kościołach w całej Grecji odbywa się palenie kukły Judasza. Skąd wzięła się ta tradycja? Jak na ten zwyczaj reagują oficjele kościoła? Czy występuje ona w pozostałych krajach z większością osób prawosławnych? 

P: Jest to raczej lokalna tradycja i śmiało można powiedzieć, że z prawosławnym chrześcijaństwem nie ma nic wspólnego.

A: Słyszałam, że w niektóre dni podczas Wielkiego Postu nie wolno spożywać nawet oliwy, czy to prawda? 

P: Tak, to prawda. Jest to jedna z sroższych reguł. Zaleca się jedzenie suche lub gotowane, ale bez oliwy. Oczywiście są dni kiedy oliwa, a nawet ryba jest dozwolona. 

A: Czy jest jeszcze coś, co powinniśmy wiedzieć na temat Wielkiego Postu w kościele prawosławnym? Czy są jeszcze jakieś tradycje kościelne z Wielkim Postem, o które nie zapytałam? 

P: To jest wyjątkowy czas, kiedy prawosławni faktycznie starają się coś zrobić ze swoim życiem, wiele osób w tym czasie przystępuje do spowiedzi. Ludzie odwiedzają monastery, bywają częściej w cerkwiach.

A: Dziękuję z całego serca za poświęcony mi czas oraz odpowiedzi. Pozostaje mi życzyć wszystkim osobom przeżywającym Wielki Post, aby był to czas owocny. Gdy przyjrzymy się sobie wzajemnie, pozornie zdajemy się być różni w naszych kulturach, wyznaniach i tradycjach. Wystarczy jednak, że zadamy pytania, na które ktoś zechce udzielić odpowiedzi, a po krótkiej rozmowie okaże się, że jesteśmy sobie bliżsi, niż przypuszczaliśmy.

Jeżeli chcecie dowiedzieć się więcej na temat kościoła prawosławnego, chcielibyście usłyszeć, poczytać o tym we współczesnym i przyjemnym języku, zapraszam Was bardzo serdecznie do obserwowania POPteologia na Facebooku (o tutaj), Instagramie (tutaj) oraz na kanale YouToube (tutaj).

Inne źródła: 1. Łubin, 2. Grecki Kościół Prawosławny

Rzuć też okiem na: